Vật liệu cũ mà không "cũ"

Dùng vật liệu cũ sẽ tiết kiệm được chi phí trong xây dựng công trình, nhưng không chỉ có thế; nhiều khi, vật liệu cũ còn nói lên nhiều điều hơn thế...

Từ chuyện tiết kiệm

Vật liệu cũ, trong phạm vi bài viết này được hiểu theo nghĩa rộng. Đó là những loại vật liệu – thiết bị – cấu kiện đã được sử dụng trong công trình cũ, hay nói nôm na là đồ... “second hand”; là những loại vật liệu kiểu cũ, với nguyên vật liệu, cấu tạo, kiểu dáng, cách thức sản xuất – thi công đã cũ.
 

Tường xây bằng sỏi cuội cỡ lớn (quán càphê Miền Đồng Thảo, Tp.HCM).

Làm công trình mới, tâm lý chung ai cũng muốn dùng vật liệu mới, thiết bị mới. Tuy nhiên trong thực tế nhiều loại vật liệu cũ vẫn được sử dụng, bởi nhiều lý do; mà một trong những lý do đó là kinh tế: sử dụng vật liệu cũ để tiết kiệm chi phí xây dựng. Khi xây một ngôi nhà mới thay thế cho ngôi nhà cũ, các chủ nhà ít nhiều đều có những phân vân khi nhìn ngôi nhà cũ, với ý nghĩ: cái gì giữ lại, cái gì đem cho, cái gì... bán đồng nát, cái gì thành phế thải và đem vứt bỏ? Và cũng có rất nhiều ý nghĩ cho rằng cái này cái kia không sử dụng lại được vì không phù hợp với ngôi nhà mới, với thiết kế mới. Không hẳn vậy, nếu có sự đầu tư (chất xám) và chuẩn bị trước, rất nhiều thứ có thể sử dụng lại được. Một bộ cửa, một hệ khung mái, hoa sắt cửa sổ, những viên gạch xây, gạch lát nền, thiết bị điện – nước... đều có thể sử dụng lại một cách hợp lý, khoa học, hiệu quả. Việc này nên có sự trao đổi trước với người thiết kế, để đưa ra những giải pháp thiết kế kiến trúc – kỹ thuật phù hợp với những vật liệu cũ; và cả việc tính toán khối lượng sao cho hợp lý. Tận dụng để tiết kiệm là một phần, nhưng chính yêu cầu này đôi khi lại gợi mở ra những ý tưởng sáng tạo trong thiết kế, cùng với việc tạo nên những chi tiết, điểm nhấn độc đáo cho công trình. Với một số chủ nhà, nó cũng là kỷ niệm, ký ức của không gian cũ, thời gian cũ. Cũng phải nói thêm rằng, có một số loại vật liệu – thiết bị được sản xuất từ nhiều năm trước, có khi lại có chất lượng tốt hơn những loại tương đương đang có trên thị trường. Không ít chủ nhà vẫn lưu luyến và chép miệng: Bỏ thì tiếc vì nó vẫn còn tốt!

Tất nhiên với việc sử dụng vật liệu “second hand” này, thì chỉ dành cho những công trình nhỏ, công trình nhà ở gia đình, quán xá...; không đòi hỏi khối lượng vật liệu thi công lớn và phương thức thi công vẫn theo cách thủ công truyền thống.

Với kiến trúc sư, nhà thiết kế; khi nhận được yêu cầu từ phía chủ nhà tái sử dụng vật liệu cũ; hay đồ nội thất cũ; thì cũng là một điều khó khăn, nhưng cũng rất thú vị. Khách quan mà nói, không phải cái gì cũng có thể sử dụng lại được; nhưng nếu sử dụng lại, mà có hiệu quả cao, trên nhiều phương diện: kinh tế, công năng, thẩm mỹ và cả giá trị tinh thần; thì đó là thành công đáng ghi nhận.

Khá nhiều trường hợp vì sử dụng vật liệu cũ, thiết bị – cấu kiện, đồ nội thất cũ mà cả chủ nhà lẫn kiến trúc sư cùng đồng tình điều chỉnh thiết kế sang một hướng khác, với một phong cách kiến trúc – nội thất khác. Ở nhiều công trình quán xá, nhà hàng; sử dụng vật liệu cũ giống như một trò chơi, một sự thể nghiệm đầy hứng khởi, thú vị. Cũng không ít các nhà thiết kế, nhà thầu thi công đã bỏ công sức thời gian săn lùng mua lại những vật liệu cũ được thanh lý, để làm mới hay bổ sung cho khối lượng vật liệu công trình thi công nhưng chưa đủ.

Tường xây gạch mộc, mái tranh (công trình resort ở Phan Thiết, Bình Thuận).

Xu hướng hoài cổ

Kiến trúc liên tục phát triển cùng nhu cầu xã hội, và công nghệ vật liệu cũng luôn đáp ứng và đón đầu những nhu cầu của kiến trúc mới, hiện đại. Rất nhiều loại vật liệu mới, công nghệ cao đã ra đời với nhiều tính năng kỹ thuật ưu việt. Song, khi đã đủ đầy, thậm chí là thừa mứa đến phát sợ với yếu tố hiện đại ấy, con người lại có tâm lý muốn trở về với những gì giản dị, xưa cũ. Sống và làm việc nhiều trong những kiến trúc hiện đại với những vật liệu hiện đại như bêtông, kính, thép, inox... lạnh lẽo; gạch ceramic trơn phẳng, chất liệu nhựa composite vô cảm...; người ta có cảm giác sợ và muốn tìm về với những vật liệu, chất liệu của ngày xưa, và hồi tưởng về những không gian của ngày xưa; như để tìm một sự cân bằng.

Bản thân kiến trúc cũng có tính thời trang, chịu ảnh hưởng của tâm lý và tâm thế xã hội. Vẫn trên một đà phát triển chung, song kiến trúc cũng có những “mốt” trong từng thời kỳ, và có sự quay vòng, hồi khứ. Có những phong cách kiến trúc (đi cùng các loại vật liệu tương ứng) đã qua hàng chục năm, lại được đón nhận, ưa chuộng và trở thành trào lưu mới. Và vì vậy, xu hướng hoài cổ đã làm cho việc sử dụng vật liệu cũ thành một nhu cầu, không chỉ đơn thuần là tiết kiệm nữa. Vật liệu cũ ở đây, (ngoài phần nhỏ được tái sử dụng từ công trình cũ nguyên bản), thực tế là những vật liệu được sản xuất mới, với nguyên lý, kiểu dáng, chất liệu... cũ.

Có thể thấy bên cạnh nhiều kiến trúc hiện đại, thì ngày càng nhiều những kiến trúc với các phong cách cũ xuất hiện, với thiết kế và cách thức thi công khoa học hơn. Phong cách kiến trúc “thuộc địa” Đông Dương, kiến trúc nhiệt đới, kiến trúc cung đình, kiến trúc dân gian truyền thống... được thể nghiệm lại ở một thời đại mới, với nhiều công nghệ mới. Với những công trình này, dẫu có máy lạnh hay thiết vị vệ sinh xịn nhất, thì có một số loại vật liệu vẫn cứ phải là kiểu cũ. Không khó để thấy trong nhiều ngôi nhà ở, nhà hàng, quán càphê hay cả các khu resort cao cấp lại có các loại vật liệu, cấu kiện, đồ nội thất... một thời bị chê là cũ, là lạc hậu, như: gạch bông ximăng, gạch tàu (gạch gốm không men) gạch hoa gió bêtông đúc, gạch hoa đất nung, khung cột bằng gỗ, tre; mái lợp ngói cũ, lợp lá; các loại vật liệu đá sỏi tự nhiên... Nhiều môtíp trang trí cũ và cách thức xây dựng được sử dụng lại theo các loại vật liệu đó, như ốp đá tự nhiên, xây gạch trần không trát, gỗ mộc không sơn... Trong việc thi công, để sử dụng tốt các loại vật liệu cũ đi cùng kiến trúc này, kỹ thuật xây dựng không hề đơn giản; đòi hỏi nhiều sự tinh tế ở bàn tay người thợ; hơn là các trang thiết bị, máy móc hay công nghệ thi công hiện đại hỗ trợ.

Đã có rất nhiều doanh nghiệp, nhà sản xuất vật liệu xây dựng sản xuất trở lại những loại vật liệu cũ này, cùng với việc nghiên cứu, ứng dụng công nghệ mới để sản phẩm bền hơn, chất lượng kỹ thuật, thẩm mỹ cao hơn.

Cũng không nhất thiết vật liệu cũ phải đi theo phong cách kiến trúc cũ. Nhiều công trình mang phong thái, dáng dấp hiện đại, nhưng vẫn “hoài cổ” cục bộ; mà vẫn tạo nên sự cân bằng, hài hoà trong không gian, chi tiết, hàm lượng vật liệu... Với những kiến trúc sư giàu kinh nghiệm và tinh tế, vật liệu cũ có thể là “chất liệu” gợi cảm hứng cho sáng tạo, chứ không quyết định, can thiệp, chi phối nhiều vào công việc thiết kế, và cũng không phải là yếu tố bó buộc, cản trở thiết kế.

Vật liệu cũ và... kiến trúc xanh

Vật liệu cũ có can hệ gần gũi và mật thiết với kiến trúc xanh. Kiến trúc xanh hướng tới sự bền vững, thân thiện với môi trường; có nhiều tiêu chí, trong đó có việc giảm thiểu khai thác tài nguyên thiên nhiên và xả thải vào môi trường. Với việc sử dụng, tận dụng vật liệu cũ cho công trình, có nghĩa là giảm việc đầu tư mua sắm vật liệu mới, hạn chế việc khai thác tài nguyên thiên nhiên để sản xuất vật liệu (trong đó có cả tài nguyên vật liệu và tài nguyên năng lượng – nhiên liệu); giảm lượng phế thải xây dựng khi dỡ bỏ công trình cũ; về cơ bản có nhiều lợi ích về cả kinh tế và môi trường.
 

Một kiểu lan can được thiết kế và thi công như... tiết kiệm vì thiếu tiền. Nhưng thực tế, để xây được như thế này không hề dễ.

Các loại vật liệu “kiểu cũ” theo xu hướng kiến trúc hoài cổ như phần trên đề cập đa phần cũng được sản xuất từ những nguyên vật liệu bản địa, dễ tìm, không tốn nhiều chi phí sản xuất, không đòi hỏi những thiết bị công nghệ cao, nhiều nhiên liệu trong quá trình sản xuất, chế tác. Việc sản xuất theo phương thức thủ công, đơn giản cũng làm giảm sự ô nhiễm hơn nhiều so với các nhà máy sản xuất vật liệu công nghiệp. Ví dụ như các loại vật liệu như đất, đá, tre, gỗ, lá... thường có sẵn ở địa phương; không tốn nhiều chi phí vận chuyển cũng như gia công cũng như chi phí liên quan đến công nghệ, thiết bị trong quá trình thi công lắp dựng.

Lựa chọn, sử dụng vật liệu là một nội dung quan trọng của thiết kế; vật liệu là yếu tố quan trọng của kiến trúc. Bởi vậy, sử dụng vật liệu cũ không chỉ đơn thuần là việc tận dụng để tiết kiệm, mà còn là một thái độ đúng đắn, tích cực; có nhiều ý nghĩa.

Chưa cần phải xa xôi với những thiết kế tính toán công phu, với công nghệ hiện đại tiết kiệm năng lượng; hay... trồng thật nhiều cây; chỉ đơn giản là nếu sử dụng lại những vật liệu cũ – tất nhiên với cách thức hợp lý, hiệu quả; thì cũng đã làm cho công trình “xanh” thêm một chút rồi!